Obrzędowość doroczna

Adwent rozpoczyna rok liturgiczny i obejmuje cztery tygodnie (cztery niedziele) przed świętami Bożego Narodzenia. W ludowej tradycji to czas oczekiwania na narodziny Jezusa, do których należy się odpowiednio przygotować. Dawniej był to czas dość rygorystycznie przestrzeganego postu i wyciszenia. Ludzie nosili ciemne stroje, zakazane były zabawy, muzyka. Obowiązywał zakaz pracy w polu, którego złamanie groziło niepłodnością ziemi. Kiedy jakiś opieszały gospodarz wykonywał w tym czasie prace polowe, mawiano, że lepiej wilka widzieć niż gospodarza na polu. Dziś również w wielu rodzinach na czas Adwentu (podobnie jak w Wielkim Poście) wprowadza się pewne ograniczenia, np. zakaz jedzenia słodyczy.

Roraty to poranne msze odbywające się w czasie Adwentu w każdy dzień tygodnia (oprócz niedzieli). Przed I wojną światową i w okresie międzywojennym, gdy kościołów było mniej, wierni wędrowali po kilka kilometrów, dwa, trzy razy w tygodniu, w zorganizowanych grupach, by wziąć udział w roratach. Od kilku lat w niektórych kościołach msze roratnie odprawiane są w godzinach popołudniowych bądź wieczornych, co ma zachęcić wiernych do tego, aby wzięli w nich udział.

W Murckach, na ziemi pszczyńskiej, już w XVII wieku zaczęto wydobywać węgiel kamienny. W kolejnych latach działalność ta coraz bardziej się rozwijała. Kolejne kopalnie powstały w Łaziskach (1779 r.), w Lędzinach (1843 r.), w Kostuchnie (1901 r.), w Bieruniu (1975 r.) i w Woli (1985 r.). Wielu tutejszych mieszkańców swoje zawodowe życie związało z pracą w górnictwie.

Barbórka, czyli święto patronki górników, św. Barbary, obchodzone było – i nadal jest – niezwykle uroczyście. W osiedlach przykopalnianych wczesnym rankiem ulice przemierzała orkiestra górnicza (tak jest w niektórych miejscach do dzisiaj). Podobnie, do dziś w cechowniach pod obrazem św. Barbary składane są kwiaty, zaś po mszy w kościele rodziny górnicze spotykają się na uroczystym obiedzie.

Początkowo Barbórkę świętowano w gronie rodzinnym. Później kopalnie zaczęły organizować karczmy piwne, w czasie których do dziś górnicy spotykają się w męskim gronie.

Św. Mikołaj, biskup, już od lat międzywojennych przynosił dzieciom drobne upominki, przede wszystkim słodycze. Dzień ten świętowano na wiele sposobów. W latach międzywojennych i po wojnie w noc poprzedzającą dzień tego patrona skromne upominki pojawiały się w tajemniczy sposób przy łóżkach dzieci.

Na ziemi pszczyńskiej znany był też zwyczaj przyjmowania odwiedzin Świętego Mikołaja 6 grudnia wieczorem. Czasem święty przychodził w towarzystwie aniołka i diabełka. Takie odwiedziny wspominają m.in. mieszkańcy Miedźnej, Bojszów, Suszca i Kamionki (Mikołowa). Dzieci bardzo się bały takich gości, bo przepytywane były ze znajomości modlitw. Te, które z powodzeniem zaliczyły ten nieformalny egzamin, dostawały cukierki, a pozostałe zamiast słodkości obdarowane były torebką wypełnioną drobnymi kawałkami węgla (lub obierkami z ziemniaków).

Święty Mikołaj, biskup, do dzisiaj przynosi prezenty dzieciom w domach na terenie historycznej ziemi pszczyńskiej . Zazwyczaj zostawia je pod poduszką bądź w innym miejscu przy łóżku.

W ostatnich latach, głównie za sprawą mediów, św. Mikołaj stopniowo zaczął przybierać postać wywodzącego się z kultury anglosaskiej świeckiego, wyrośniętego krasnala w czerwonym stroju, jadącego na saniach, które ciągnie zaprzęg reniferów. Takie wcielenie Mikołaja spotykamy w okresie Świąt Bożego Narodzenia (często dużo wcześniej – już w listopadzie) na wystawach sklepowych, w centrach handlowych, na ulicach czy w mediach.

W Łące (sołectwo gminy Pszczyna) w niedzielę po 6 grudnia obywa się odpust w miejscowym, drewnianym kościele parafialnym, którego patronem jest właśnie św. Mikołaj.

Tego dnia, co roku po sumie odpustowej zaczynają obchód po wsi dziesięcioosobowe grupy przebierańców (wyłącznie kawalerów), zwane bandami mikołajowymi. Najpierw do domu wchodzą „święci”, czyli Mikołaj, Biskup i Ksiądz, a po ich wyjściu reszta przebierańców. Koza, Śmiertka i Diabły (Czarny i Czerwony) obtańcowują wszystkie kobiety, co tym ostatnim ma zapewnić płodność przez cały następny rok. Żyd handluje przedmiotami znalezionymi w domostwie i zawartością swojego kramu; Baba prosi o jedzenie i całuje wszystkich mężczyzn. Grupie towarzyszy orkiestra. W czasie przerwy gospodarz częstuje przebierańców wódką, a gospodyni jedzeniem.

Odwiedziny band mikołajowych mają głęboki, symboliczny sens. Krzyki, harce, muzyka mają pobudzić do życia uśpioną przyrodę. W ten sposób mieszkańcy Łąki próbują zapewnić sobie jej przychylność i udane plony w nadchodzącym roku. Uczestnictwo w bandzie mikołajowej świadczy o silnym przywiązaniu do tradycji lokalnej – w Łące prawie każdy kawaler chodził po mikołajstwie. Do dzisiaj jest to bardzo ważny dzień dla tamtejszej społeczności – do domów zjeżdżają się całe rodziny, a na stołach pojawiają się świąteczne potrawy. Jest to przecież dzień odpustu. Przed rozpoczęciem odwiedzin domów bandy prezentują się zgromadzonym gapiom na wypełnionej straganami ulicy przed kościołem.

Dzień św. Łucji rozpoczyna okres 12 dni (aż do świąt Bożego Narodzenia), w czasie których wiele uwagi poświęcano kiedyś obserwacjom meteorologicznym, na podstawie których formułowano wnioski dotyczące prognozy pogody.

W latach międzywojennych i później w Dzień św. Łucji panny wkładały do wody gałązkę wiśni lub czereśni. Jeżeli do wigilii zakwitła – należało oczekiwać zamążpójścia. Dzisiaj także czasem zdarza się, że panny chcą w ten sposób poznać swoją przyszłość.

W niektórych miejscowościach wschodniej części ziemi pszczyńskiej (w Woli, w Gilowicach, we Frydku i w przysiółku Bodzów w gminie Miedźna) zachowały się relacje o przebranych Łucyjach, krążących wieczorem 13 grudnia po wsiach. Informacje te dotyczą okresu jeszcze przed I wojną światową i lat międzywojennych. Łucyjami były dziewczęta owinięte w białą płachtę i czerniące chłopców sadzami. Łucyje to odległe echo wiary w istnienie istot demonicznych, aktywnych w tym szczególnym okresie krótkich, grudniowych dni.

Wigilia czyli Wilijo (24 grudnia)

Dzień Wigilii od samego rana miał szczególny charakter. Mówiło się, że „Co w Wigilię, to przez cały rok”.to, co się zrobi w tym dniu, będzie się robić cały rok. Wstawano wcześnie, żeby przez cały rok nie być ospałym. Nie należało się złościć i kłócić. Dzieci musiały być posłuszne i pracowite. Kurom sypało się tyle ziarna, że nie były w stanie go wydziobać, krowom dawało się dużo siana, żeby miały wszystkiego nadzwyczajnie przez cały rok. Ludzi w tym dniu obowiązywał post – dopuszczalne było zjedzenie tylko śledzia czy ziemniaka w południe. Współcześnie pamięta się o tych zasadach, choć nie zawsze są przestrzegane.

Choinka
Według opowieści starszych osób w czasach ich dzieciństwa w Wigilię rano ojciec rodziny przynosił z lasu choinkę. Ozdabiały ją najczęściej dzieci. Zwyczaj ubierania choinki (zapożyczony z Niemiec) zapoczątkowano na Śląsku w domach mieszczańskich na początku XX wieku. Z czasem przyjął się także wśród mieszkańców mniejszych miejscowości. Do lat 30. XX wieku elementem wystroju niektórych domów na ziemi pszczyńskiej w okresie świąt Bożego Narodzenia była niewielka szopka nazywana betlejką lub betlejemką. Nie mogło w niej zabraknąć Świętej Rodziny: Maryi i Józefa oraz narodzonego Jezusa. Towarzyszyły im inne postacie: pasterze, Trzej Królowie oraz zwierzęta: wół, osioł, owce i kamela (wielbłąd). Figury najczęściej były gipsowe, a budynek stajenki drewniany. Z czasem, w niektórych domach choinka wyparła betlejkę, a w innych cały czas ustawiano i jedno, i drugie. Obecnie coraz częściej w domach na ziemi pszczyńskiej obok choinki ustawia się różne małe betlejki (także kartonowe).

Wieczerza wigilijna
Przed wieczerzą wigilijną przygotowywano świąteczną dekorację stołu, która podkreślać miała szczególny charakter tego dnia. Pod obrus lub pod talerze wkładano siano – na pamiątkę tego, że Jezus urodził się w stajence, oraz pieniądze – żeby ich w domu przez cały rok nie brakowało. Przed przystąpieniem do jedzenia uczestnicy wieczerzy wigilijnej modlili się. Zwyczaj łamania się opłatkiem upowszechnił się po drugiej wojnie światowej. Dla ziemi pszczyńskiej bardzo charakterystyczne jest zróżnicowanie rytuału łamania się opłatkiem. W południowej części tej ziemi, w okolicach Pszczyny, opłatkiem łamią się rodziny po spożyciu wieczerzy, w części północnej – przed wieczerzą.

Zróżnicowane były także potrawy, które pojawiały się na wigilijnym stole. Dotyczyło to przede wszystkim zup. Najczęściej podawano siymieniotkę (siemieniotkę), przygotowywaną z przetartego siemienia konopnego. W niektórych domach pojawiała się zupa fasolowa, rybna bądź grzybowa. W wielu domach podaje się do dziś garus, czyli zupę z suszonych owoców. Na wigilijnym stole nie powinno zabraknąć najważniejszego składnika wigilijnego jadła – ryby (karpia). Wszędzie też podawano ziemniaki, kapustę (robioną z własnej, przygotowywanej w domach kapusty kiszonej), czasem z grzybami, strucel (chałkę, plecionkę) z masłem oraz kompot z pieczek (suszonych owoców) lub z dyni. Na deser serwowano makówki przyrządzane z maku, strucli i bakalii. W niektórych domach spożywano również moczkę – słodkie danie na bazie piernika.

Powszechnym zwyczajem było zostawianie na stole dodatkowego nakrycia dla niezapowiedzianego gościa lub dla osoby z rodziny, która zmarła w minionym roku. Po wieczerzy przychodził czas na wróżby. W tym celu łuskano orzechy – każdy z nich oznaczał jeden kwartał roku. Jeżeli środek orzecha był zdrowy, zapowiadało to zdrowie dla osoby wróżącej, zaś zepsuty przepowiadał chorobę.

Na ziemi pszczyńskiej w wigilijny wieczór do dziś dzieci w tajemniczy sposób odwiedza Dzieciątko i przynosi im prezenty.

Po wieczerzy wigilijnej wspólnie śpiewano kolędy, a przed północą całe rodziny udawały się na pasterkę. Zwierzętom zanoszono wigilijny opłatek. Resztek jedzenia, które pozostały po wieczerzy, nie wyrzucano. W samą Wigilię bądź następnego dnia wkładano je do osobnego naczynia i zakopywano pod drzewami owocowymi, żeby dobrze rodziły lub też zanoszono je zwierzętom hodowlanym.

Obecnie przebieg dnia wigilijnego niewiele się różni od tego opisanego powyżej. Zmieniły się nieco potrawy, np. siymieniotkę zastąpiono innymi zupami, a na stole pojawiają się nieznane wcześniej gatunki ryb czy też sałatki. Dzieciątko przynosi większe prezenty, a na choince (często sztucznej) zamiast świeczek migają kolorowe elektryczne lampki. Nadal jednak temu szczególnemu dniu towarzyszy specyficzny świąteczny nastrój oraz niepowtarzalna rodzinna atmosfera. W 2003 roku kościół katolicki zniósł obowiązek przestrzegania postu w wigilię. Jednak zgodnie z tradycją jest on dość powszechnie zachowywany.

Święcenie owsa
W Dzień św. Szczepana (25 grudnia) święcono w kościele owies. Poświęcony owies po zmieszaniu z resztą ziarna służył do wiosennych zasiewów. Zabieg ten miał zapewnić dobry plon oraz zabezpieczyć zboże przed nieszczęściami (choroby, pioruny). Owies święci się do dzisiaj, szczególnie w miejscowościach, w których jest wielu rolników (Miedźna, Suszec, Cielmice – dziś dzielnica Tychów). Ceremonia posypywania się owsem łączona jest z ukamienowaniem św. Szczepana. Owies symbolizuje kamienie, a rzucanie owsem – samo ukamienowanie.

Kolędnicy
Od drugiego dnia świąt Bożego Narodzenia domy zaczynali odwiedzać kolędnicy, czyli pastuszkowie – trójka chłopców ubranych w kożuszki, z kosturami w rękach, z szopką lub z gwiazdą. Starsi chłopcy odgrywali większe przedstawienia zwane Herodami.

Obecnie zwyczaj chodzenia po kolędzie wciąż jest znany. Informacje o odwiedzinach grupy przebranych dzieci (zarówno chłopców, jak i dziewczynek) zanotowano m.in. w Tychach, Bieruniu, Suszcu, Bojszowach, Mikołowie. Kolędnicy odwiedzają zarówno domy jednorodzinne, jak i mieszkania w miejskich blokach. Kolędowanie jednak zanika. Kolędnicy narzekają na zamknięte obszary gospodarskie (niemożność wejścia na podwórko ze względu na domofony), a także na brak zainteresowania odbiorców kontynuacją tradycji. Z kolei mieszkańcy mówią o nieodpowiednim przygotowaniu (nieznajomości słów prezentowanych pieśni, zbyt ubogim przebraniu bądź też jego braku) kolędników nastawionych głównie na łatwy zarobek.

W okresie świątecznym i poświątecznym atrakcją dla rodzin z dziećmi było, i jest, odwiedzanie w kościołach szopek (zwanych stajenkami). Do dzisiaj utrzymuje się dawna śląska tradycja wyjazdów do kościołów w sąsiednich miejscowościach po to, by pokazać dzieciom najpiękniejszą szopkę w okolicy.

Bieruń Stary

Wiele rodzin odwiedza kilkudziesięcioletnią stajenkę w Bieruniu Starym, obserwując, czy pojawiła się w niej nowa figura. Jej początki sięgają lat 50. XX w. To wówczas Jan Wieczorek z Bierunia wraz z bratem i kolegą – Erykiem Norasem, zafascynowani wambierzycką ruchomą szopką, sami skonstruowali w domu stajenkę z ruchomymi figurami. W czasie corocznych odwiedzin duszpasterskich (kolędy) ówczesny proboszcz, ks. Jan Trocha, namówił chłopców do przeniesienia jej do kościoła i rozbudowania. Około 1953 roku po raz pierwszy zademonstrowano stajenkę w całej okazałości. Do braci Wieczorków dołączyły inne rodziny z całego Bierunia. Aby figura Dzieciątka także mogła się poruszać, Ewald Banasch skonstruował krzywkę, dzięki której postać Nowonarodzonego mogła błogosławić wiernych. Z kolei Alfred Byok był twórcą postaci kobiet przedstawionych podczas codziennych prac: ręcznego prania, mielenia ziarna na żarnach, ubijania masła w maselnicy czy przędzenia na kołowrotku. Na przestrzeni lat w betlejce pojawiło się wiele figurek związanych z różnymi zawodami i z codziennym życiem. Eugeniusz Nyga namalował dużą panoramę przedstawiającą Jerozolimę, z kolei Ryszard Gawlik zadbał o to, aby po wrzuceniu monety do skarbonki Trębacz zagrał kolędę. Z roku na rok popularność bieruńskiej stajenki stawała się coraz większa. Aktualnie odwiedzają ją nie tylko mieszkańcy Bierunia i okolic, ale także turyści z całej Polski, Europy i Ameryki.

Bojszowy

Charakterystyczne postacie pszczyńskich chopionek (kobiet noszących pszczyński strój ludowy) i świętych od lat 70. XX wieku można obejrzeć w kościele pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Bojszowach. Twórcą tamtejszych ruchomych figur, a także konstrukcji oraz mechanizmów, jest nieżyjący już bojszowski rzeźbiarz Franciszek Ścierski.

Panewniki i Tychy

Żywą szopkę, najsłynniejszą w całej okolicy, przygotowują od lat franciszkanie w Panewnikach (dzielnicy Katowic). Różne zwierzęta (od owiec po lamy) można także obejrzeć w żywej szopce u tyskich franciszkanów.

W Stary Rok (31 grudnia) powszechnie uczestniczono w wieczornej mszy świętej na podsumowanie ostatnich dwunastu miesięcy. Rodziny spotykały się przy stole, a poczęstunek łączono z alkoholem. Często na ten dzień przygotowywano takie same potrawy jak w Wigilię – smażono ryby, gotowano kapustę z grzybami i robiono makówki.

W sylwestrową noc młodzież męska chętnie robiła różne psikusy: wynoszono w pole furtki, rozbierano płoty, wozy i narzędzia rolnicze wciągano na dachy zabudowań, zatykano kominy, czasem zamalowywano okna domów. Te figle młodzi mężczyźni płatali głównie tam, gdzie były panny na wydaniu.

Jeszcze w latach międzywojennych nie organizowano na wsiach zabaw sylwestrowych – dopiero w latach 50. XX wieku dotarł tu ten miejski zwyczaj. Wcześniej w wielu wsiach w noc Starego Roku chodzili od domu do domu muzykanci ogrywać Nowy Rok. Ogrywanie zniknęło po upowszechnieniu się w latach 60. XX wieku zabaw sylwestrowych. Współcześnie większość rodzin spotyka się na zabawach w domach prywatnych, świętując i bawiąc się do rana.

Trzech Króli (6 stycznia)

Obchody Trzech Króli rozpoczynały się w wigilię święta, czyli 5 stycznia, święceniem wody i kredy, którym przypisywano właściwości magiczne, zabezpieczające przed siłami nieczystymi. Wodą święconą kropiono dom, a pewną jej ilość chowano, aby używać jej później do leczenia ran. Od Bożego Narodzenia do święta Trzech Króli po wsiach ziemi pszczyńskiej chodzili pastuszkowie i Herody. 6 stycznia do kolędowania dołączali Trzej Królowie.

Zwyczaj odwiedzania domów przez Herodów i Trzech Króli przetrwał na wsiach pszczyńskich do lat 60. XX wieku. Natomiast zwyczaj organizowania widowisk jasełkowych, przygotowywanych zazwyczaj przez dzieci pod opieką katechety lub nauczyciela, istnieje do dziś.

Święto Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego) kończyło okres Bożego Narodzenia. Tego dnia rozbierano choinki, a z ich czubków wykonywano rogolki (mątewki). W kościele święcono świece. Gromnice zapalano potem jako ochronę w czasie burzy. Zapalano je też przy konającym, aby oświetlić mu drogę do wieczności. Do 1950 r. Gromniczna była świętem kościelnym i dniem urzędowo wolnym od pracy. Świece święci się do dzisiaj. Do niektórych domów mieszkańcy nadal przynoszą z kościoła święty ogień. Od świeczki odpala się płomień kuchenki gazowej i na tym ogniu gotuje się obiad.

W Dzień św. Błażeja (3 lutego) księża w kościołach udzielali błogosławieństwa chroniącego przed chorobą gardła, dotykając gardła dwoma skrzyżowanymi świecami. Zwyczaj ten powszechny jest do dzisiaj.

W Dzień św. Agaty (5 lutego) święcono chleb, który miał chronić od pożaru. W tym dniu w niektórych miejscowościach święcono również sól i wino. Sól wraz z poświęconym chlebem podawano chorym zwierzętom; wino, rozcieńczone wodą, miało pomagać na chory żołądek.

Bieruński odpust
Kult św. Walentego jest szczególnie żywy w Bieruniu Starym. Tutaj 14 lutego w drewnianym Sanktuarium pw. św. Walentego (czyli w Walencinku – jak ten kościół nazywają bierunianie) odbywa się odpust.

Co roku do Bierunia przybywają tłumnie pielgrzymi z okolicznych miejscowości, m.in. z Tychów, Lędzin, Bojszów, Pszczyny i Mikołowa, aby prosić o łaskę uzdrowienia siebie lub swoich bliskich. W Bieruniu święty Walenty czczony jest bowiem przede wszystkim jako patron chorych, szczególnie chorych psychicznie i epileptyków. Znajdujący się w ołtarzu głównym obraz przedstawiający Walentego słynie z licznych uzdrowień. Obraz ten pochodzi z 1722 roku (nazwisko autora nie jest znane). Patron kościoła ukazany jest w szatach biskupich w otoczeniu chorych. Za przyczyną św. Walentego wypraszano w Bieruniu uzdrowienie z chorób, pomoc w trudnych sprawach i nawrócenie. Czytelnym dowodem tych zdarzeń były liczne wota niegdyś obecne na ścianach świątyni. Do dnia dzisiejszego przetrwała tylko niewielka ich część – w małej oszklonej gablotce w prezbiterium. Przetrwał również najciekawszy dar wotywny: drugi obraz św. Walentego w ołtarzu głównym. Namalowany przez Jana Nygę starszego w 1907 r. jako wyraz wdzięczności za uzdrowienie dziecka z rodziny Prusów. Umieszczony w ołtarzu, dzięki specjalnemu mechanizmowi może być prezentowany na przemian z cudownym obrazem.

Specjalnie na ten dzień, działającą od ponad 70 lat bieruńska Spółdzielnia Usługowo-Handlowa ”Jedność” wypieka tzw. bieruńskie całuski. To biszkoptowe ciastka w kształcie ust, nadziewane adwokatowym kremem, pokryte pomadą w czerwonym kolorze i obsypane kokosem. Po raz pierwszy można było ich spróbować w 2005 roku.

Dzień Zakochanych
Kilkanaście lat temu do Polski przywędrował zwyczaj czczenia św. Walentego jako patrona zakochanych. W tym dniu ukochanej osobie wręczamy upominek, zazwyczaj w kształcie serca. Niektórzy wysyłają okazjonalną kartkę. Walentynki, często krytykowane za komercyjny charakter, już na stałe wpisały się w kalendarz polskiej obrzędowości. Od tego czasu bieruński kościół stał się jeszcze bardziej popularny. Wiele par właśnie tutaj chce zawrzeć związek małżeński.

Ostatki kończyły okres karnawału. W tłusty czwartek na wsiach pszczyńskich powszechnie smażono pączki, nazywane przez miejscową ludność kreplami. Zwyczaj ten zachował się do dzisiaj. Cukiernie przeżywają prawdziwe oblężenie, a w dużych sklepach klientów kusi się niskimi cenami tego słodkiego wypieku.

We wtorek ostatkowy (śledzik) jadło się śledzie. Niektórzy spotykali się w gronie rodzinnym i sąsiedzkim, ażeby wspólnie zakończyć okres karnawału. Dotyczyło to głównie członków zespołów muzycznych, którzy w tym dniu chowali basy. Był to symboliczny pogrzeb instrumentów muzycznych, zazwyczaj kontrabasu. Milkły one na okres Wielkiego Postu, a do życia wracały w drugi dzień Świąt Wielkanocnych.