dr inż. Łukasz Piechnik, Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie
Rośliny w kulturze historycznej ziemi pszczyńskiej
Rośliny od zarania dziejów stanowiły bardzo ważny element życia człowieka. Pierwsze kultury zbieracko-łowieckie używały roślin jako pożywienia (bulwy, korzonki, owoce), lekarstw (zioła), budulca broni (cisowe oszczepy i łuki), opału (kora, drewno), a nawet elementów ubioru (lipowe łapcie). Przez wszystkie następne etapy rozwoju cywilizacji – epokę kamienia, brązu i żelaza – rośliny nieznacznie tylko traciły na znaczeniu. Warto przy tym wyraźnie podkreślić, że człowiek starożytny, średniowieczny, renesansowy, a nawet współczesny – żyjący w świecie opanowanym przez technikę i cyfryzację, nie może istnieć bez roślin. Jednak obecnie, zwłaszcza w dużych miastach, ludzie mają kontakt z końcowym „produktem” roślinnym (lek, pieczywo, wyselekcjonowana odmiana warzyw czy owoców). Stopniowo zatracaliśmy kontakt z rośliną w jej naturalnym środowisku, rośliną wzrastającą, niczym niekrępowaną. Nawet szczęśliwi posiadacze ogrodów czy działek wybierają odmiany roślin co prawda wysokoplennych ale karłowych, często szczepionych, niezajmujących zbyt wiele miejsca.
...żyjemy w wyjątkowych czasach, w których starsze pokolenia, pamiętające wiele zwyczajów związanych z roślinami, mogą przekazać wiedzę młodszym, chcącym poznawać świat roślin. I w tym miejscu etnobotanika, czyli nauka zajmująca się znaczeniem roślin w kulturze, przychodzi nam z pomocą.
Na szczęście współcześnie możemy dostrzegać symptomy ocknięcia się z tego stanu „roślinnej amnezji”. Coraz częściej promowane są nasadzenia drzew i krzewów rodzimych, popularność zyskują łąki kwietne oraz rzadsze koszenie trawników, a do wartości prozdrowotnych owoców i warzyw uprawianych bez chemii nie trzeba nikogo przekonywać. Co ważne, zjawiskom tym towarzyszy chęć poszerzania wiedzy o roślinach. Powstają licznie internetowe blogi czy aplikacje do rozpoznawania gatunków dziko rosnących. Można mieć pewne zastrzeżenia co do niektórych z nich, jednak ogólnie zjawisko jest pozytywne – rośliny na nowo zaczynają nas interesować. I miejmy nadzieję, że trend ten będzie się utrzymywać.
Współcześnie żyjemy w wyjątkowych czasach, w których starsze pokolenia, pamiętające wiele zwyczajów związanych z roślinami, mogą przekazać wiedzę młodszym, chcącym poznawać świat roślin. I w tym miejscu etnobotanika, czyli nauka zajmująca się znaczeniem roślin w kulturze, przychodzi nam z pomocą. Projekty takie jak Kod kulturowy historycznej ziemi pszczyńskiej doskonale wpisuje się w możliwości jakie daje nam etnobotanika i rozmowy z najstarszymi mieszkańcami regionu. Przeprowadzone w ramach projektu badania terenowe pozwoliły zgromadzić i ocalić od zapomnienia ogrom wiedzy na temat roślin użytkowych stosowanych na ziemi pszczyńskiej. Niejednokrotnie wywiady przeprowadzano z osobami, które jako jedne z nielicznych posiadają jeszcze tę wiedzę. Uzyskano i usystematyzowano w ten sposób informacje dotyczące wielu dziedzin życia, którym towarzyszyły i towarzyszą rośliny.
Mamy więc bazę danych na temat roślin stosowanych jako pokarm i wchodzących w skład tradycyjnych potraw. Rośliny z których tworzono tradycyjne palmy wielkanocne, bukiety i wiązanki przygotowywane na różne święta. Rośliny mające swoje specyficzne znaczenie w kulturze. Rośliny lecznicze. Roślinne odwzorowania w strojach i rękodziele. Wymieniać można długo, a każdy gatunek może mieć nieco odmienne znaczenie w poszczególnych częściach ziemi pszczyńskiej.
Pojawiło się też sporo ciekawych wątków badawczych, jak np. powszechna znajomość roślin, które w naturze na ziemi pszczyńskiej już nie występują (kłokoczka południowa), implementacja obcych gatunków do tradycji lokalnej (nawłoć, forsycja) czy lokalne różnice w nazewnictwie elementów flory.
Zebrany materiał może posłużyć do porównań i szerszych badań etnobotanicznych. Tym bardziej, że sąsiednie regiony, takie jak Śląsk Cieszyński, Małopolska czy ziemia rybnicka, mają już częściowo poznane znaczenie roślin w lokalnej kulturze tradycyjnej. Pytania etnobotaniczne w ankietach przeprowadzonych w ramach projektu Kod kulturowy historycznej ziemi pszczyńskiej i zgromadzoną bazę danych traktujemy jako początek szerszych badań nad znaczeniem roślin w kulturze tradycyjnej tego regionu.
