Kod kulturowy historycznej ziemi pszczyńskiej

Pozyskany materiał empiryczny umacnia w przekonaniu, iż mimo postępującego procesu zmian żywe wartości tradycji kulturowych ziemi pszczyńskiej funkcjonują nadal w dziedzictwie duchowym i społecznym rodzimej ludności – szczególnie w zachowaniach zwyczajowo-obrzędowych oraz w związanych z nimi normach społecznych i religijności. Ważne miejsce w tej tradycji zajmują świętowania doroczne, ściśle powiązane z liturgią i rytuałem kościelnym. Okazuje się, że odznaczają się one wyjątkową trwałością i archaizmem niektórych form i treści. Autorom koncepcji badawczej udało się z powodzeniem wyeksponować najbardziej charakterystyczne formy tej obrzędowości w konwencji „dawniej i dziś”. Cykl obyczajów dorocznych ułożony został zgodnie z kalendarzem świąt kościelnych. Układ ten w naturalny sposób nakłada się na cykl faz wegetacji przyrody.

Na uwagę zasługuje przygotowany ze znawstwem syntetyczny rejestr, klasyfikacja i precyzyjny opis tradycyjnej odzieży noszonej na ziemi pszczyńskiej. Dobrze uchwycono lokalną specyfikę i przestrzenne zróżnicowanie ubiorów miejscowej ludności. Wskazano przy tym terytorialne granice między wzorami poszczególnych strojów. Skoncentrowano się też na zmienności i zanikaniu typów tzw. stroju ludowego, próbując wyjaśnić przyczyny tego procesu. Dodajmy, że nie skupiono się wyłącznie na charakterystyce poszczególnych strojów i ich elementów, ale też wskazano na ich znaczenie funkcjonalne, uwzględniając kontekst symboliczny czy wierzeniowo-magiczny poszczególnych rodzajów stroju i ich detali. Relacja ta ma istotny wymiar poznawczy, stanowiąc popularne kompendium dla miłośników i badaczy pszczyńskich tradycji kulturowych. Może też być pomocna przy właściwej rekonstrukcji strojów dla zespołów pieśni i tańca zainteresowanych folklorem tej ziemi.

W trakcie działań badawczych zgromadzono materiał ukazujący wielowątkowe relacje człowieka ze światem roślin. W syntetycznym, klarownym opisie w głównej mierze skupiono się na przejawach tradycyjnej medycyny ludowej i związanych z nią praktykach, a także na towarzyszącym temu aspekcie magiczno-wierzeniowym. Na uwagę w tym kontekście zdają się zasługiwać przykłady pewnych tradycyjnych przekonań i zachowań zwyczajowych, odnoszących się do dawnych zasad magii ochronnej i leczniczej, ocalonych w pamięci ludzkiej i – jak się okazuje – przekazywanych w pewnym zakresie z pokolenia na pokolenie. Dostrzec tu można zjawisko nakładania się tradycyjnych wierzeń o proweniencji starosłowiańskiej na chrześcijański model postrzegania otaczającej rzeczywistości. Uwidoczniono przy tym – co istotne z poznawczego punktu wiedzenia – proces zmian i przeobrażeń archaicznych zapatrywań, który jest wynikiem współczesnych uwarunkowań ekologicznych, cywilizacyjnych tudzież nowych potrzeb mieszkańców.

Rezultatem podjętych badań jest też zgromadzenie podstawowej wiedzy dotyczącej tradycji kulinarnych regionu pszczyńskiego. W perspektywie historycznej ustaliły się na owym terenie pewne specyficzne cechy kultury, również w zakresie pożywienia. Pozwala to traktować tę część Śląska jako obszar osobliwych nieraz archaizmów, mających istotny wpływ na kształtowanie się i utrwalanie lokalnej tożsamości mieszkańców. Przedstawiony wykaz tradycji żywieniowych wskazuje na zróżnicowanie i bogactwo pszczyńskiego dziedzictwa kulturowego, dowodząc jednocześnie żywotności i niebywałej trwałości wielu jego elementów, w tym przypadku odnoszących się do aspektów związanych z jedzeniem i piciem. Okazuje się, że funkcją pożywienia nigdy nie było wyłącznie zaspokojenie głodu. Wszak zdradza ono świat wartości człowieka ze wskazaniem na jego symboliczne, magiczne, religijne czy społeczne reguły. Ponadto skład pożywienia, technika jego przygotowania i formy konsumpcji, a także czas i przestrzeń, w których odbywa się ta ostatnia, mówią wiele o społeczeństwie i jego kulturze. Tekst, prócz popularyzacji podjętej tematyki, utwierdza w przekonaniu, iż prozaiczne, wydawać by się mogło, spożywanie pokarmów i związane z tym zachowania, mogą dawać ludziom pewność i zakotwiczenie w ich kulturze.

Wyniki badań skłaniają do kilku konstatacji. Otóż okazało się, iż zagadnienie tradycji kulturowej nierozerwalnie łączy się z poczuciem identyfikacji lokalnej. Tradycja jest bowiem nie tylko czynnikiem wspomagającym zjawiska uniformizacji kulturowej, ale także pozytywnym elementem procesu wytwarzania się poczucia przynależności lokalnej i regionalnej oraz więzi społecznej. Do dziś utrzymało się wiele tradycyjnych składników tutejszej kultury, dostrzec też można współżycie dawnych i nowych elementów. Wyjątkową sferę wzorów kulturowych tworzą zachowania związane ze zwyczajami i tradycyjną obrzędowością rodzinną – świadczą o tym liczne wypowiedzi mieszkańców ziemi pszczyńskiej. Wszak to właśnie w ramach rodziny odbywa się odnawianie, propagowanie i transmisja tradycyjnych wartości kulturowych z pokolenia na pokolenie. Wartości te są ponadpokoleniowe i stanowią istotny rezerwuar elementów kodu kulturowego. Podobne znaczenie może mieć utworzona w ramach projektu strona internetowa, tematyczne wystawy mobilne, archiwum naukowe, bogate repozytorium ikonograficzne oraz platforma dialogu społecznego dla historycznej wspólnoty.

Zasadniczym celem projektu jest dokumentacja, archiwizacja i szerokie udostępnianie wiedzy o unikatowych zjawiskach dziedzictwa kulturowego ziemi pszczyńskiej. Jest to w rezultacie wynik różnych warsztatów badawczych, bowiem prócz specjalistów: etnologów, folklorystów, historyków, w realizacji założeń projektowych udział wzięli miłośnicy śląskiej kultury, dobrze znający tradycje pszczyńskie. Wszystkie celowo wybrane przez pomysłodawczynię i koordynatorkę projektu treści i tematy zdają się być jednakowo ważne, a już na pewno wzajemnie się dopełniają, świadcząc dobitnie o bogactwie tradycyjnej kultury ludowej na obszarze historycznej ziemi pszczyńskiej.