Rośliny w kulturze ludowej

Wielki Tydzień rozpoczyna Niedziela Palmowa – ostatnia niedziela wielkiego postu, obchodzona na pamiątkę uroczystego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy. W nawiązaniu do tego wydarzenia przyjął się zwyczaj święcenia niewielkich palm (ich długość dochodzi zwykle do około 50 centymetrów). Niegdyś na ziemi pszczyńskiej ich wiciem zajmowali się gospodarz albo gospodyni. Do wykonania palmy wykorzystywano florę dostępną w najbliższej okolicy, a jej głównym elementem były rośliny określane jako wiecznie zielone, czyli różne gatunki krzewów i drzew iglastych, np. jałowiec pospolity (Juniperus communis), symbolizujący koronę cierniową czy sosna (Pinus sp.). Dodawano do niej także wiosenne gałązki brzozy (Betula sp.); kaliny koralowej (Viburnum opulus); lyskę czyli kwitnące) lub wcześniej wsadzane do wody do czasu, aż rozwinęły młode listki gałązki leszczyny zwyczajnej (Corylus avellana); forsycję (Forsythia sp.); mirt (Myrtus sp.); kocanki, czyli bazie wierzbowe (Salix sp.), złotą wierzbę; sibę, czyli dereń świdwa (Cornus sanguinea) wybieraną ze względu na czerwony kolor młodych gałązek nawiązujący do krwi Chrystusa; kokocyny lub kokoc, czyli kłokoczki południowej (Staphylea pinnata); bagnońć czyli bagno zwyczajne (Ledum palustre); borówkę, trzcionkę czyli trzcinę pospolitą (Phragmites australis); jemiołę pospolitą (Viscum album) oraz kruchynie, czyli kruszynę pospolitą (Frangula alnus). Rączkę palmy wykonywano z gałązki derenia świdwy, którą należało wcześniej rozciąć, a następnie obwiązać nią trzonek.

Niegdyś w drodze powrotnej z kościoła chłopcy smagali poświęconymi gałązkami dziewczęta i siebie wzajemnie, co miało na celu zapewnić wszystkim zdrowie. Po powrocie do domu uderzano palmą również członków rodziny, składając im przy tym najlepsze życzenia. Zgodnie ze zwyczajem dzieci delikatnie uderzano w głowę gałązkami jałowca, wierząc, że dzięki temu będą mądrzejsze. Następnie palmę umieszczano w wazonie, na oknie lub między oknami, za obrazem lub w kredensie. Rzadziej wieszano ją przy drzwiach wejściowych. Praktyka ta miała uchronić gospodarstwo przed piorunami i wszelakim nieszczęściem. Zdarzało się, że palmą oklepywano drzewa owocowe rosnące w pobliżu domu, a następnie wieszano ją na jednym z nich, co miało zapewnić ochronę i obfite owocowanie. Praktykowano także okadzanie jałowcem zwierząt gospodarskich i dodawanie części zasuszonej palmy do paszy podczas pierwszego, wiosennego wypasu. Dawniej gospodarze wykonywali krzyżyki – najczęściej związywane z dolnej części palmy (z derenia) – które później wtykali w cztery rogi pola. Czynności tej towarzyszyło przekonanie, że cały dobytek będzie chroniony przed złem, a gospodarz zapewni sobie w ten sposób urodzaj. Czasami krzyżyki umieszczano nad drzwiami po zewnętrznej stronie domu.

Zeszłoroczną palmę palono w piecu lub obok domu, popiół zaś wysypywano na pole.

Mieszkańcy zauważają, że niegdyś powszechnie używane bagno zwyczajne czy jałowiec pospolity stały się dziś gatunkami trudno dostępnymi, przez co zostały wykluczone jako składniki palmy. Obecnie ludzie kupują gotowe palmy lub wykonują je samodzielnie z wykorzystaniem ozdobnych traw i suszonych kwiatów, np. narcyzy żonkili (Narcissus jonquilla), tulipanów (Tulipa sp.) oraz bukszpanu zwyczajnego (Buxus sempervirens). Całość przybiera się wstążką. Kiedy kilkadziesiąt lat temu zaczęto na ziemi pszczyńskiej organizować konkursy na najpiękniejsze palmy wielkanocne, palma tradycyjna zatraciła swój pierwotny charakter, ponieważ zaczęto do niej dodawać papierowe kwiaty, forsycję i lilak pospolity (Syringa vulgaris).

W Zielone Świątki, czyli święto Zesłania Ducha Świętego żywy był zwyczaj przystrajania domów (szczególnie drzwi wejściowych), bram i płotów zielonymi, najczęściej brzozowymi gałęziami. Obejścia przyozdabiano także tatarakiem, gałązkami lipy, rzadziej kasztanowca (Aesculus hippocastanum) i pałką (Typha sp.). Tatarakiem wyścielano również podwórko, czasami podłogę mieszkania. Majenie zielenią przestrzeni bliskiej człowiekowi miało chronić przed wszelkim złem, w tym przed chorobami i robactwem.

Dniem Matki Boskiej Zielnej nazywane jest obchodzone 15 sierpnia święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W tym dniu święci się w kościołach najrozmaitsze zioła, kwiaty polne i ogrodowe oraz owoce i warzywa.

Na ziemi pszczyńskiej w skład wiązanki przygotowywanej na święto Matki Boskiej Zielnej wchodziły przede wszystkim zioła i kwiaty ozdobne. Do jej wykonania wykorzystywano rośliny dostępne w najbliższej okolicy.

Z ziół rosnących dziko były to: dziurawiec, bylica piołun, bylica pospolita (Artemisia vulgaris), nawłoć (Solidago sp.), wrotycz (Tanacetum vulgare), pokrzywa, macierzanka (Thymus sp.) i krwawnik pospolity (Achillea millefolium). Zaś z roślin ogrodowych dodawano np. miętę, bylicę boże drzewko (Artemisia abrotanum), astry (Aster sp.) i mieczyki (Gladiolus sp.). Składnikiem wiązanki czasem było także jabłko nabite na patyk w towarzystwie ostrożenia (Cirsium sp.), który miał zapobiec zjedzeniu tego owocu jeszcze przed poświęceniem przez niecierpliwych chłopców. Dodawano także zboża, np. pędy kukurydzy (Zea mays), a więc niemal wszystko, co w tym czasie kwitnie i owocuje. Wykonana przez gospodynię tradycyjna wiązanka była zanoszona przez dzieci do kościoła. Po poświęceniu zabierano ją do domu i przechowywano do przyszłego roku, najczęściej w wazonie. Poświęconych wiązanek nie można było wyrzucać, a stare lub zniszczone należało spalić. Powszechnie wierzono, że poświęcony bukiet nabiera niezwykłych, magicznych właściwości. W Wigilię Bożego Narodzenia gospodarz praktykował okadzanie zwierząt gospodarskich dymem ze spalonych roślin wchodzących w skład bukietu, a w razie konieczności zioła z wiązanki wykorzystywano także do odpędzania burzy. Rośliny święcone w święto Matki Boskiej Zielnej miały chronić domostwo od gradu i piorunów, dlatego w czasie nawałnicy okadzano dymem z wysuszonych składników bukietu również przestrzeń mieszkalną.

Obecnie przynosi się do poświęcenia symboliczne, niewielkie bukiety wykonane głównie z kwiatów ogrodowych i samodzielnie uprawianych ziół, które pełnią później funkcję dekoracyjną. Wciąż jednak, zgodnie ze zwyczajem, nie należy poświęconego bukietu wyrzucać, a koniecznie spalić.